Wat weten we over een professionele leergemeenschap?

Hefboom 5 : Democratiseren van besluitvormingsprocessen.

Op school- en stichtingsniveau door een onderwijskundig geleide governance

Dag in, dag uit werken leraren met toewijding aan het leren van leerlingen. Als geen ander staan zij aan het roer van het primaire proces en geven zij de dagelijkse onderwijspraktijk vorm, zoals we in hefboom 3 zagen. Zij zijn de professionals die door hun directe interactie met leerlingen het meest bepalend zij n voor de kwaliteit van het onderwijs.

• Maar wat als diezelfde professionals, met al hun kennis en ervaring, nauwelijks inspraak hebben in de koers en ontwikkeling van hun school?
• Wat als zij bij belangrijke onderwijskundige beslissingen slechts worden geïnformeerd in plaats van gehoord?
• Of wat als beleid wordt ontwikkeld zonder dat hun vakmanschap en praktijkkennis worden benut, waardoor implementatie moeizaam verloopt en het op lange termijn vervaagt?

Deze vragen raken aan een uitdaging voor ons onderwijs: de positie van de leraar in besluitvorming. In veel scholen wordt nog altijd gewerkt met een traditionele, hiërarchische vorm van besluitvormingsstructuur. Een structuur waarin leraren vaak het gevoel hebben dat hun vakmanschap onderaan in de hiërarchie staat. ³¹⁶

De zeggenschap van leraren – het kunnen (mee)beslissen en (mee)bepalen of invloed kunnen uitoefenen – is hierbij geen gegeven. Ook blijkt het moeilijk om te realiseren. Terwijl dit bijdraagt aan beter beleid, optimale beroepsuitoefening en een sterkere positie van de beroepsgroep, aldus de Onderwijsraad.³¹⁷

In de huidige praktijk worden nog steeds veel besluiten top-down geno­men door een beperkte groep, vaak zonder directe betrokkenheid van de leraren die dagelijks voor de klas staan. Veel leraren ervaren ook dat zij vooral uitvoerder zijn van door anderen ontwikkeld beleid en dat eigen kennis, ideeën en adviezen onvoldoende in dat beleid tot uitdrukking komen.³¹⁸

Dit ondermijnt niet alleen hun professionele autonomie, maar verzwakt ook de kwaliteit van besluitvorming en implementatie van beleid dat zo hard nodig is om ons onderwijs verder te brengen.

Er is daarom een herziening nodig van hoe scholen worden bestuurd. Een alternatief model waarin de kennis en ervaring van leraren systematisch worden gehoord en benut voor het schoolbreed verbeteren van het primaire proces. Want wanneer leraren zich gehoord voelen en invloed kunnen uitoefenen, stijgt niet alleen hun motivatie, maar ook hun betrokkenheid bij genomen besluiten door de bredere organisatie waardoor er meer draagvlak ontstaat.³¹⁹

Hefboom 5, het democratiseren van besluitvormingsprocessen, biedt een antwoord op deze beperkte zeggenschap van leraren. De hefboom richt zich op het uitgangspunt dat duurzame schoolontwikkeling alleen kan worden bereikt als leraren niet alleen centraal staan in de klas, maar ook in de onderwijskundige besluitvorming over het onderwijs. Dit vraagt om kanteling van een top-down benadering naar een onderwijskundig geleide governancestructuur waarin de kennis en ervaring van leraren systematisch worden benut. Niet alleen voor het verbeteren van lessen, maar voor de ontwikkeling van de hele school. Daarnaast is er een werkwijze nodig die ontwikkelde governance-kwaliteit duurzamer borgt. Ook bij het vertrek van sleutelfiguren zoals een schoolleider of KC’er moeten leraren in staat zijn om de school en het beleid door te blij ven ontwikkelen en koers te houden op verdere verbetering.

Om deze uitdagingen aan te pakken en deze hefboom succesvol in werking te zetten, zijn de volgende verandermechanismen essentieel:

1. Organiseren van je school als een professionele leergemeenschap met leerteams als basis.
2. Kantelen naar een onderwijskundig geleide governancestructuur.
3. Implementeren van democratische advies- en besluitvormingsprocessen.
4. Inrichten van horizontale verantwoordingsprocessen.
5. Duurzaam borgen van ontwikkelde kwaliteit in een kwaliteitsaanpak.

Mechanisme 1: De school is een professionele leergemeenschap met leerteams als basis

In veel scholen ontbreekt de tij d en ruimte voor systematische professionele samenwerking. Dit leidt ertoe dat leraren vooral individueel werken aan onderwijsverbetering, waardoor waardevolle kennis en ervaring niet worden gedeeld. Om die tijd en ruimte te creëren, is een organisatiestructuur nodig waarin leraren dagelijks kunnen samenwerken aan onderwijsverbetering en hun gedeelde kennis ontwikkelen: een professionele leergemeenschap (PLG). In dit verandermechanisme gaan we in op hoe je een professionele leergemeenschap met leerteams als basis organiseert en welke structuren en processen er nodig zij n. Deze structuur is ook voorwaardelijk om de andere mechanismen in deze hefboom te laten functioneren en leraren systematisch invloed te geven op de onderwijskundige koers van de school.

Achtergrond

Een professionele leergemeenschap is het collectief van leraren die zich in groepen gezamenlijk inzetten voor processen van collectieve onderwijsverbetering, met het oog op betere leerresultaten voor de gezamenlijke groep leerlingen die ze dienen.³²⁰ De ontwikkeling van professionele leergemeenschappen (PLG’s) is een kansrijke aanpak om het leren van leerlingen te verbeteren.³²¹  Aldus Agirdag en Muijs in hun onderzoek naar High Performing Schools:³²²

‘Substantieel bewijs suggereert dat zulke gemeenschappen of netwerken zeer effectief kunnen zijn, waardoor de effectiviteit van de organisatie en leraren wordt vergroot en uiteindelijk het leren van leerlingen wordt verbeterd, zowel op systeem- als schoolniveau."

Een professionele leergemeenschap opereert onder de veronderstelling dat de sleutel tot betere leerprocessen voor leerlingen is dat leraren samen continu en werkgerelateerd leren.³²³

Het doel hiervan is tweeledig: het versterken van hun eigen vakmanschap én het verbeteren van het leren van leerlingen.³²⁴

Leraren groeien namelijk het beste in hun vak als ze dit samen met collega’s doen, direct op school en verweven met hun dagelijkse werk, blijkt uit onderzoek naar de professionele ontwikkeling van leraren.³²⁵ Wan­neer leraren meer tijd besteden aan samenwerken aan voorbereiding en verbetering van instructie, verhoogt de kans dat de resultaten van leerlingen verbeteren.³²⁶ Gezamenlijk leren van elkaar vormt het hart van een professionele leergemeenschap.³²⁷

Wanneer leraren collectiever leren, verandert hun bijdrage aan de ontwikkeling van de school ingrijpend. Ze zijn niet langer alleen bezig in hun eigen klas, maar ontwikkelen samen als team het onderwijs van de hele school. Er wordt een stap gemaakt van individuele verantwoordelijkheid naar collectieve verantwoordelijkheid voor het leren van alle leerlingen. Het is hierbij belangrijk dat leraren werken aan het behalen van gemeen­schappelijke doelen, waarvoor leraren onderling afhankelijk van elkaar en wederzijds verantwoordelijk zijn.

Werken in leerteams is een effectieve aanpak om leraren structureel in staat te stellen om betere en meer onderbouwde beslissingen te nemen over hun onderwijs. In een PLG werken de leerteams veelal zelfsturend, gezamenlijk en systematisch aan het verbeteren van het onderwijs voor alle leerlingen. Het werken en leren in leerteams is een vaste structuur die veel andere structuren vervangt zoals bouwvergaderingen of teamoverleggen.

De PLG is de motor van de verandering. De schoolleider en leerteamvoorzitters vervullen een sleutelrol in het succesvol implementeren en verduurzamen van de professionele leergemeenschap.³²⁸

Hierbij is het essentieel dat leiders zelf diep overtuigd zijn van de relevantie van het werken als PLG. Alleen dan kunnen zij de benodigde middelen, tijd en aandacht vrijmaken die noodzakelijk zijn om de PLG-structuur te ontwikkelen en vast te houden totdat deze is ingebed in de schoolcultuur.

Nieuwsgierig naar het hele boek Duurzame Schoolontwikkeling: de dynamiek van High Performing Schools? Bestel het hier. Of kom naar onze kosteloze inspiratiesessies over de PLG.

Literatuurlijst (overgenomen het boek)

• 316 Bulterman, J. (2023). Het lerarentekort: Pleidooi voor vakmanschap. Amsterdam: Amsterdam University Press. 
• 317 Onderwijsraad. (2024). Een stevige stem. Onderwijsraad.
• 318 Hendrikx, W. (2019). When policy meets practice: Professional identity in a context of public management reform. Tilburg University.
• 319 Onderwijsraad. (2016). Een ander perspectief op professionele ruimte in het onderwijs. Onderwijsraad.
• 320 DuFour, R., DuFour, R. B., Eaker, R. E., Mattos, M. A., & Muhammad, A. (2021). Revisiting professional learning communities at work: Proven insights for sustained, substantive school improvement. Bloomington, IN: Solution Tree Press.
• 321 Burns, M. K., Naughton, M. R., Preast, J. L., Wang, Z., Gordon, R. L., Robb, V., & Smith, M. L. (2018). Factors of Professional Learning Community Implementation and Effect on Student Achievement. Journal of Educational and Psychological Consultation, 28(4), 394–412.
• https://doi.org/10.1080/10474412. 2017.1385396.
• 322. Agirdag, O., & Muijs, D. (2023). School leadership development and academic achievement: Effectiveness of the High Performing Schools program- me. International Journal of Educational Research, 122, 102248. https://doi. org/10.1016/j.ij er.2023.10224
• 323 DuFour, R., DuFour, R. B., Eaker, R. E., Mattos, M. A., & Muhammad, A. (2021). Revisiting professional learning communities at work: Proven insights for sustained, substantive school improvement. Bloomington, IN: Solution Tree Press
• 324 Huijboom, F., Rusman, E., Van Meeuwen, P., & Vermeulen, M. (2024). Professionele leergemeenschappen: Van theorie naar praktijk. Maklu BV.
• 325. Van Veen, K., Zwart, R., Meirink, J., & Verloop, N. (2010). Professionele ontwikkeling van leraren: Een reviewstudie naar effectieve kenmerken van professionaliseringsinterventies van leraren. ICLON. https://www.nro.nl/wp-content/ uploads/2014/05/PROO+Professionele+ontwikkeling+van+leraren+Klaas+van+Veen+ea.pdf.
• 326 Goddard, Y. L., Miller, R., Larsen, R., Goddard, R., Madsen, J., & Schroeder, P. (2010). Connecting Principal Leadership, Teacher Collaboration, and Student Achievement. Online Submission.
• 327 Vermeulen, M. (2016). Leren organiseren: Een rij ke leeromgeving voor leraren en scholen. Open Universiteit. 328. Huijboom, F., Rusman, E., Van Meeuwen, P., & Vermeulen, M. (2024).
• 328 Professionele leergemeenschappen: Van theorie naar praktijk. Maklu BV. https:// www.maklugarant.eu/nl/products/details/professionele-leergemeenschap

In het programma De School als PLG en HPS gaan we uitgebreid in op het creëren van deze lerende organisatie. Dit begint bij de visie van de school: kent iedereen deze? Wordt deze onderbouwd door literatuur en bezitten we deze evidence-based kennis als team? Vanuit deze visie ontstaan ambities om het leren van de leerlingen te verbeteren en je competenties te versterken als docent. Door samen te werken in leerteams kunnen docenten aan de slag met datgene wat aansluit bij hun leerbehoeften en bij de ambities vanuit de visie.
Je bent altijd onderdeel van een leerteam en steeds weer blijf je als docent je eigen competenties verbeteren alsook het onderwijs, het leren van de leerlingen. Door literatuur te lezen over de vraagstukken die voor liggen, door onderzoek te doen met de data die we hebben over het leren van de leerlingen, door toepassing en evaluatie in de praktijk ontstaat leren langs de lijn van de dagelijkse praktijk, van de dagelijkse uitdagingen, van de huidige competenties. Ondertussen verbeteren de leerteams hierdoor duurzaam hun onderwijs voor de komende jaren.

Is er dan helemaal geen professionalisering via bijvoorbeeld studiedagen meer nodig?

Jazeker wel. Wanneer er in de gehele school structurele problemen en kennishiaten worden geconstateerd, kan er (in het breed-MT) gekeken worden of hier middels scholing een extra impuls op kan komen. Groot verschil is, dat de inhoud van deze scholing gerelateerd is aan een constatering uit de praktijk, veel docenten uit het team begrijpen waarom we hiermee aan de slag gaan en ze vrijwel zeker via hun leerteam zelf geconstateerd hebben dat dit opgepakt moet worden. Vervolgens ‘landt’ deze studiedag ook direct weer in de leerteams, waar de docenten er in de praktijk mee aan de slag gaan en hierover ervaringen uitwisselen, beleid voorstellen dat uitvoerbaar is in de praktijk en de geleerde kennis dus daadwerkelijk gaan inslijten in hun handelen. Via de werkwijze Lesson Study kunnen de cruciale elementen ingebouwd worden in steengoede lessen en via Actie onderzoek kan er op specifieke elementen dieper onderzoek gedaan worden. Kortom: voldoende inoefening om het geleerde steeds maar weer in nieuwe contexten toe te passen. Effectieve professionalisering biedt voldoende tijd om je over een langere periode te ontwikkelen. Dit is wat leerteams continu faciliteren: doelgerichte tijd om samen met je collega’s met je vak bezig te zijn.

Citaat gehaald uit: Professionele leergemeenschappen Van Theorie naar Praktijk (Huijboom, Rusman, Van Meeuwen & Vermeulen, 2024.)